ابوسعید ضریر جرجانیجرجانی، ابوسعید ضریر (نابینا)، ریاضیدان و هندسه دان ایرانی فعال در حدود سال ۴۰۰. از زندگانی وی تقریباً هیچ اطلاعی در دست نیست. از نام او برمی‌آید که اهل شهر باستانی جرجان بوده است. ۱ - شرح حال اجمالیکاملترین صورت نام وی را ابوریحان بیرونی در یکی از دست نوشته‌های استخراج الاوتار ــ که به شماره ۱۰۱۲ در کتابخانه لیدن نگهداری می‌شود به صورت ابوسعید محمدبن علی ضریر جرجانی آورده است. [۱]
ابوریحان بیرونی، تحریر استخراج الاوتار، ص ۲.
[۲]
ابوریحان بیرونی، تحریر استخراج الاوتار، ص ۱۵.
چون زوتر [۳]
زوتر، ج ۱، ص ۲۷.
ابوسعید ضریر جرجانی ریاضیدان را به اشتباه با ابوسعید ضریر احمدبن خالد بغدادی که ادیب و شاگرد ابوعبداللّه محمدبن زیادبن اَعرابی (متوفی ۲۳۱) بود، یکی دانسته است، گاهی دوره حیات جرجانی ریاضیدان را قرن سوم ذکر کرده‌اند. [۶]
سزگین، ج ۵، ص ۲۶۳ـ۲۶۴.
[۷]
ماتویفسکایا و روزنفلد، ج ۲، ص ۷۶.
جرجانی در رساله مسائل هندسیة از ابوعبداللّه شَنّی ، که در نیمه دوم قرن چهارم می‌زیست، نام برده است. [۸]
هوخندایک، ص ۵۸.
این اشاره مؤید آن است که محمدبن علی جرجانی با احمدبن خالد ادیب یکی نیست.۲ - تألیفاتاز جرجانی دو رساله به نامهای مسائل هندسیة و استخراج خط نصف‌النهار من کتاب انالیما والبرهان علیه به جا مانده است که هر دو اهمیت تاریخی بسیاری دارند. تنها دست‌نوشته شناخته شده آنها به ترتیب برگهای ۶۹ رـ۷۱ پ و ۱۵۳ پ ـ ۱۵۴ پ، از نسخه خطی شماره ۴۱ م. ریاضی در دارالکتب المصریه قاهره را تشکیل می‌دهند. [۹]
سزگین، ج ۵، ص ۲۶۳ـ۲۶۴.
یان پ. هوخندایک ، ویرایشی از متن عربی این دو رساله را همراه با ترجمه و شرح انگلیسی آنها منتشر کرده است.۲.۱ - مسائل هندسیهجرجانی رساله مسائل هندسیه خود را خطاب به ریاضیدان ناشناخته‌ای، شاید ابوریحان بیرونی، نگاشته است. [۱۰]
هوخندایک، ص ۴۷.
این اثر با حل ترسیمی مسئله‌ای هندسی به کمک یک سهمی و یک هُذْلولی آغاز می‌شود. این مسئله هندسی با مسئله ابن‌هیثم در کتاب المناظر وی مرتبط است. [۱۱]
صبره، بخش ۸، ص ۲۹۹ـ۳۰۱.
روش ترسیمی جرجانی صورت دیگری از ترسیم عرضه شده در مقاله چهارم مجموعه _ ریاضی_ پاپوسِ اسکندرانی (قرن سوم میلادی) است. همانندی مذکور این احتمال را پیش می‌آورد که حل ترسیمی جرجانی منشأ یونانی داشته باشد. جرجانی سپس راه حل دو مسئله مرتبط با تثلیث زاویه و قضیه‌ای در باره ارتفاع مثلث عرضه می‌کند. مسئله‌های مربوط به تثلیث زاویه، با یکی از رساله‌های موجود ابوریحان بیرونی پیوند نزدیکی دارند؛ بنابراین، احتمال دارد که جرجانی مسائل هندسی خود را خطاب به او نوشته باشد. بدین ترتیب، رساله مسائل هندسیه جرجانی با برخی از مباحث مهم هندسه دوره اسلامی مرتبط است.۲.۲ - استخراج خط نصفالنهاردومین اثر موجود جرجانی، کتاب استخراج خط نصف‌النهار من کتاب انالیما و البرهان علیه است که چهار فصل دارد. فصلهای اول تا سوم به ترسیم خط شمال ـ جنوب بر صفحه‌ای افقی، با استفاده از سه سایه نامساوی میله‌ای قائم در سه لحظه متفاوت یک روز مربوط می‌شود. در فصل چهارم روش تعیین جهات اصلی به وسیله سایه یک شاخص در لحظه مناسب، بیان شده است. [۱۲]
هوخندایک، ص ۶۱ـ۶۲.
کارل‌شوی این رساله را به آلمانی ترجمه و منتشر کرده است. در نیمکره شمالی، روش فصل چهارم تنها در بهار و تابستان قابل استفاده است. ظاهراً فصل چهارم تألیف خود جرجانی است، اما فصلهای اول تا سوم مبتنی بر اثر گمشده‌ای به نام آنالما از دیودوروس اسکندرانی ، دانشمند یونانی، در نظریه ساعتهای آفتابی است که در قرن اول پیش از میلاد می‌زیست. تنها اشاره موجود دیگر به آنالمای دیودوروس، در فصل بیستم از کتاب افرادالمقال فی امرالظلال ابوریحان بیرونی [۱۳]
ابوریحان بیرونی، افرادالمقال فی امرالظلال، رساله ۲، ص ۱۱۶ـ۱۱۹.
آمده است. دو روش ترسیمی را که جرجانی و ابوریحان بیرونی در این مورد بیان کرده‌اند، نویگه‌باوئر [۱۴]
نویگه‌باوئر، ج ۲، ص ۸۴۱ ۸۴۲.
و کندی [۱۵]
ابوریحان بیرونی، استخراج الاوتار، ج ۲، شرح، ص ۹۱ـ۹۳.
مقایسه نموده‌اند.دو برهان کوتاه برگرفته از یک اثر گمشده جرجانی را ابوریحان بیرونی در استخراج الاوتار فی‌الدائرة نقل کرده است. [۱۶]
ابوریحان بیرونی، رسائل البیرونی، رساله ۱، ص ۸، ۲۳.
[۱۷]
ابوریحان بیرونی، افرادالمقال فی امرالظلال، رساله۱، ص ۴۰.
[۱۸]
ابوریحان بیرونی، افرادالمقال فی امرالظلال، رساله۱، ص ۵۷- ۵۸.
۳ - فهرست منابع(۱) ابوریحان بیرونی، استخراج الاوتار فی الدائرة بخواصّ الخط المنحنی فیها. (۲) ابوریحان بیرونی، تحریر استخراج الاوتار، چاپ ابوالقاسم قربانی. (۳) ابوریحان بیرونی، رسائل البیرونی، حیدرآباد دکن ۱۳۶۷/۱۹۴۸. (۴) یاقوت حموی، معجم‌الادباء. (۵) Abu Rayh an Bīrunī, The exhaustive treatise on shadows , translation and commentary by E S Kennedy, Aleppo ۱۹۷۶;. (۶) Jan P Hogendijk, "The geometrical works of AbuSa ـ īd al-Darīr al-Jurjanī ", SCIAMVS , vol ۲ (Apr ۲۰۰۱) ;. (۷) Galina PMatvievskaya and Boris ARozenfeld, Matematiki i astronomi musulmanskogo srednevekovia i ikh trudi) VIII th - XVII th cent) Moscow ۱۹۸۳;. (۸) Otto Neugebauer, A history of ancient mathematical astronomy , New York ۱۹۷۵;. (۹) A I Sabra, Optics, astronomy and logic: studies in Arabic science and philosophy , pt VIII : "Ibn al-Haytham's lemmas for solving Alhazen's problem'", Norfolk: Variorum, ۱۹۹۴;. (۱۰) Fuat Sezgin, Geschichte der arabischen Schriftums , Leiden ۱۹۶۷-۱۹۸۴;. (۱۱) Heinrich Suter, Beitrage zur Geschichte der Mathematik und Astronomie im Islam , ed Fuat Sezgin, vol ۱:Die Mathematiker und Astronomen der Araber und ihre Werke , Frankfurt ۱۹۸۶. ۴ - پانویس
۵ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «ابوسعید ضریر جرجانی»، شماره۴۶۰۴. رده‌های این صفحه : مقالات دانشنامه جهان اسلام
|